کدام یک بر دیگری برتری دارد: اخلاق یا قانون؟

عبیری که فرد از قانون دارد لزوماً تعبیری که از اخلاق دارد را تحت تأثیر قرار خواهد داد و بالعکس. با توجه به عدم توافق در مورد معنی «اخلاق»، تلاش‌هایی که به منظور کشف چگونگی ارتباط اخلاق با «قانون» (که خود نیز مفهوم کامل و واضحی نیست) انجام می‌شود، تنها به ابهامات بیشتر منتهی می‌شود. قانون و اخلاق یک بسته را تشکیل می‌دهند که به هر حال با هم مرتبطند. از نظر کانت، قانون به شکل مجموعه‌ای از محدودیت‌های بیرونی و اخلاق به شکل محدودیت‌های درونی بر رفتار انسان عمل می‌کنند. تعبیر کانت در مورد «خود قانون گذار» بودن اشخاص وقتی که پای اخلاق در میان باشد، بسیار بجاست. با وجود این، باز هم به سازوکار عقاید و منافعی که مثلاً در اخلاق ورزشی وجود دارد، اشاره‌ای ندارد. ورزشکاری را در نظر بگیرید که به رغم علاقه مندی، نیاز تیم و اصرار تماشاگران، بر اساس نظر پزشک از حضور در مسابقه منع می شود. اگر بخواهیم خود را به شرایط قانون گذاری کانت محدود کنیم، در درک بزرگی این مسئله‌ فلسفی با چالش‌ مواجه خواهیم شد. برای تبیین بهتر رابطه میان اخلاق و قانون به وضعیتی فرضی توجه کنید:
دو مرد در بیابانی سفر می‌کنند. تنها یک بطری آب دارند. اگر آن را تقسیم کنند، هر دو می‌میرند. اگر یکی از آن ها آب را بخورد زنده می‌ماند ولی همسفرش خواهد مرد. چه باید بکنند؟
الف) تفسیر اخلاقی: هر دو باید بخورند تا هیچ کدام شاهد مرگ دیگری نباشد.
ب) تفسیر قانونی: صاحب بطری باید آب را بخورد. چرا؟ دلیل: «بگذار در کنار تو زندگی کند» نه اینکه «بگذار به جای تو زندگی کند، زندگی فرد در مقایسه با زندگی همسفرش در اولویت است».
در بالا با دو تفسیر متناقض روبه‌رو هستیم که هر کدام راهی را پیشنهاد می‌کنند. چگونه باید به این نظرات متضاد نگاه کنیم؟ زندگی چه کسی در اولویت است؟ اگر یکی از آن ها خردسال و دیگری بزرگسال بود چه؟ اگر یکی از مسافران مرد و دیگری زن بود، چه باید کرد؟ ارزش زندگی افراد را چگونه باید اندازه بگیریم؟ استدلال «ب» مطابق با قانون است ولی چگونه می‌توانیم با چنین قانونی زندگی کنیم؟ هنگامی که می‌خواهیم به این سؤال پاسخ دهیم، باید خطر تحمیل نگرش خود نسبت به رابطه میان قانون و اخلاق را نیز در نظر بگیریم. شکل زیر به خوبی ارتباط میان اخلاق و قانون را در گسترۀ طبیعت نشان می دهد.

رضا شجیع

.